Osteoartrit (OA) halk arasında romatizma veya kireçlenme olarak bilinen ve dünyada en yaygın görülen eklem hastalığıdır. Uzun süreli kas iskelet sistemi ağrısının en önemli sebebidir. OA yaşlanmaya bağlı kıkırdak harabiyeti ve kaybı yanı sıra, başta kıkırdak ve kemik doku olmak üzere tüm eklem yapılarını etkileyen bir hastalıktır. Sonuç olarak OA’da eklemlerin normal yapısı bozulur, hareketlerde kısıtlanma ve ağrıya neden olur.
Genellikle 50 yaş üzerinde belirti verir, ancak gençlerde de görülebilir. Toplumda 65 yaş üstü bireylerde diz ve kalça OA %40 oranında bildirilmektedir. Kadınlarda erkeklere oranla daha sıktır. Daha çok yük taşıyan eklemlerde oluşur. En sık diz ekleminde görülür, ikinci sıklıkta görüldüğü eklem kalçadır. OA bel ve boyun omurlarında, el ve ayak eklemlerinde de görülebilir.
OA oluşumunda birçok faktör rol oynar. Yaş en önemli risk faktörüdür ve ileri yaşlarda sıklığı artar. Diğer yapısal risk faktörleri obezite (şişmanlık) ve heredite (ailesel)dir. Bunun dışında eklem yaralanmaları, çarpma ve düşmeler, kıkırdak yapısını etkileyen hastalıklar, eklem çevresi kasların kuvvetsiz olması ve eklemde yapısal bozukluklar bulunması OA oluşumuna zemin hazırlayabilir. Çevresel faktörler ve mesleki aktivitelerin rolü de unutulmamalıdır.
En önemli belirtileri tutulan eklemde ağrı ve fonksiyon kaybıdır. Başlangıçta hareketle artan, istirahatle azalan ağrı vardır. Geç dönemde ağrı istirahatte ve gece devam eder. Ağrı eklem içi ve çevresi dokulardan kaynaklanır. Eklemde genişleme, şişlik ve şekil bozuklukları olabilir. Genellikle bir bölgede belirtiler daha belirgindir, ancak yaygın da olabilir.
Ellerde parmakların uç eklemlerinde ve 1. parmak tabanında ağrı sıktır. Diz ekleminde OA varsa hasta yürümekte, merdiven inip çıkmakta ve çömelmekte zorlanır. Genç hastalarda daha çok dizin ön bölgesinde, diz kapağı arkasında kireçlenme olabilir, bu yokuş aşağı yürüme ve merdiven inme sırasında ağrıya neden olur. Kalça ekleminde kireçlenme yavaş başlangıçlıdır, ilerlediğinde yürüme bozukluğuna, topallamaya neden olur. Ağrı daha çok kasıktadır ve dize doğru yayılabilir. Ayak eklemlerinde dar, sivri burunlu ve yüksek topuklu ayakkabılar kireçlenme ve ağrıya neden olabilir. Omurgada kireçlenme daha çok bel ve boyunda görülür. Kol ve bacağa yayılan ağrılara neden olabilir, birlikte fıtıklaşma varsa uyuşma ve kuvvetsizlik tabloya eşlik edebilir.
Özel bir laboratuvar bulgusu yoktur. Kan analizleri genellikle normaldir, ancak diğer hastalıkların ekarte edilmesinde yararlı olur. Tanı muayene ve röntgen bulguları ile konur. Muayene bulguları hareket sırasında ağrı, kısıtlılık, çıtırtı şeklinde sesler gelmesi, eklemde genişleme, şişlik ve şekil bozukluğudur. Röntgende eklem aralığında daralma, kıkırdak altı kemik dokularda yoğunluk artışı ve kemik kistleri, eklem kenarlarında kemik çıkıntılar görülür. Menisküs veya bağ yaralanması eşlik ediyorsa manyetik rezonans görüntüleme tanıda yardımcıdır.
OA’da oluşan değişiklikleri geri döndüren ve hastalığı ortadan kaldıran bir tedavi yöntemi henüz yoktur. Günümüzdeki tedavi yaklaşımları ile ağrıyı azaltmak, eklem hareketini korumak, kasları kuvvetlendirmek, ekleme binen yükü azaltmak, fonksiyonu arttırmak, özürlülüğü azaltmak, hastalığın ilerlemesini önlemek veya yavaşlatmak hedeflenmektedir. Tedavi seçimi hastanın etkilenen eklemi, ağrının şiddeti ve fonksiyonel kayıba göre değişebilir. OA tedavisinde genel öneriler, ilaç-dışı tedaviler, ilaç tedavileri ve cerrahi tedaviden söz edilebilir.
OA gelişiminde belirleyici olan yaş ve genetik gibi bazı faktörlerin değiştirilmesi mümkün değildir. Ancak diğer risk faktörleri azaltılabilir. Özellikle obez hastalarda kilo vermenin yük taşıyan eklemler üzerine binen yükü ve ağrıyı belirgin şekilde azalttığı gösterilmiştir. Yine eklem çevresi kaslarının kuvvetlendirilmesi ile OA ilerlemesi yavaşlatılabilir. Diğer bir önlem ise eklemin tekrarlayıcı travmalardan korunması ve aşırı zorlanmanın engellenmesidir.
OA olan eklemlerin korunması ve desteklenmesi amacıyla yardımcı cihazlar kullanılabilir. Korse, dizlik gibi cihazların uzun süreli kullanımının eklem çevresi kaslarda zayıflığa ve eklemde hareket kısıtlılığına yol açabileceği unutulmamalı, beraberinde egzersizlerin de düzenli yapılması sağlanmalıdır. Kalça ve diz OA’ya bağlı ağrı ve yürüme güçlüğü olan hastalarda güvenli yürüme için baston, koltuk değneği, yürüteç gibi yardımcı cihazlar kullanılabilir. OA olan hastalarda fizik tedavi ajanları ile yapılan tedavilerle ağrı ve fonksiyonel kısıtlanma gibi belirtilerde azalma sağlanabilir. Eklem hareket açıklığı artar, eklem çevresi kaslar kuvvetlenir.
Egzersizler OA’ya bağlı ağrı ve eklem tutukluğunun azalmasını, esneklik-dayanıklılık ve kas gücünün artmasını sağlayarak fonksiyonel durumu düzeltmektedir. OA’da sıklıkla önerilen egzersiz tipleri eklem hareket açıklığını arttırıcı ve koruyucu, adaleleri kuvvetlendirici ve aerobik kapasite ile dayanıklılığı arttırıcı olanlardır. Kuvvetlendirmek amacıyla tercih edilen izometrik egzersizler özellikle eklem hareketi olmaksızın ve ekleme yük bindirmeden kas gücünü arttıran egzersizlerdir. Aerobik ve dayanıklılık egzersizleri, kardiyovasküler zindelik, kilo kontrolü ve genel vücut fonksiyonlarında düzelmeye olumlu etkide bulunur. Yüzme ve su içi egzersizler bu hastalar için öncelikli olarak önerilen aktivitelerdir, ayrıca düşük tempolu yürüyüşlerden de yararlanılabilir.
İlaç tedavisi ağrının şiddetine, muayene bulgularına ve yan etki risk faktörlerine göre seçilir. Özellikle mide yan etkileri önemlidir. Genellikle en basit ağrı kesici ilaçlar ile tedaviye başlanır ve gereksinim olduğunda farklı ilaç gruplarına geçilir. Hafif-orta derecede ağrısı olanlarda veya ağızdan ilaç alamayanlarda lokal krem-jel formları önerilir. Yakınmalar rahatlamıyorsa eklem içine direkt olarak ilaç enjekte edilebilir. Özellikle diz ağrısında alevlenme olan, sıvı birikimi ve şişlik olan durumlarda eklem içine steroid enjeksiyonu yapılabilir. Eklem içi hyaluronat preparatları ile eklemin kayganlığı arttırılabilir. Glukozamin ve kondroitin sülfat gibi doğal maddelerin kullanımı diğer bir tedavi seçeneğidir. Tedavi seçimine dikkatli bir inceleme sonunda karar verilmelidir.
Diğer tedavilere yanıt vermeyen, istirahat ve gece ağrısı kontrol edilemeyen, fonksiyonları ileri derecede bozulmuş hastalarda cerrahi tedaviler uygulanabilir. Osteotomi, artroskopik cerrahi gibi yöntemler dışında total artroplastiler (protez) de iyi seçilmiş olgularda günümüzde yaygın olarak uygulanmakta ve yüz güldürücü sonuçlar alınmaktadır.
